Obowiązkowa służba wojskowa w Polsce – Jak jej uniknąć?

Temat powrotu do obowiązkowej służby wojskowej w Polsce coraz częściej pojawia się w debacie publicznej – zwłaszcza w kontekście rosnących napięć geopolitycznych i potrzeby zwiększenia gotowości obronnej państwa. Choć w praktyce pobór do wojska jest w Polsce zawieszony od 2009 roku, obowiązek obrony Ojczyzny nadal pozostaje zapisany w Konstytucji i obowiązującym ustawodawstwie. Wielu młodych ludzi – studentów, rodziców czy osoby kierujące się przekonaniami religijnymi lub pacyfistycznymi – zadaje sobie dziś pytanie: czy można odmówić odbycia służby wojskowej? Jakie są możliwości uzyskania odroczenia lub całkowitego zwolnienia z tego obowiązku?

W niniejszym artykule przedstawiamy aktualne przepisy regulujące obowiązkową służbę wojskową w Polsce, analizujemy przypadki wyjątków przewidzianych przez ustawę o obronie Ojczyzny oraz wyjaśniamy, jakie prawa przysługują obywatelom w obliczu ewentualnego powołania do wojska – zarówno w czasie pokoju, jak i w sytuacjach nadzwyczajnych.

Spis treści

Obowiązkowa służba wojskowa w Polsce – Jak jej uniknąć?
- Masz problem i nie wiesz, jak go zgłosić? Potrzebujesz pomocy w napisaniu pisma?
Powszechny obowiązek obrony – podstawy prawne
Kwalifikacja wojskowa i powoływanie do służby
Odroczenia i zwolnienia z obowiązkowej służby
Konsekwencje uchylania się od obowiązku i środki odwoławcze
Podsumowaując

REKLAMA

Pismo na miarę — Pismo uszyte na wymiar Twojej sprawy

Masz problem i nie wiesz, jak go zgłosić? Potrzebujesz pomocy w napisaniu pisma?

Nie musisz radzić sobie sam! Forum Siemiona oferuje usługę „Pismo na miarę”, dzięki której:
Pomożemy Ci stworzyć pismo do urzędu lub administracji.
Doradzimy, gdzie zgłosić swój problem.
Razem znajdziemy najlepsze rozwiązanie Twojej sprawy!

Odwołania, wnioski, prośby? Nie wiesz, od czego zacząć?
Wystarczy, że skontaktujesz się z nami przez Forum Siemiona – my zajmiemy się resztą!

Dołącz do Forum Siemiona i skorzystaj z tej oraz innych usług wspierających naszą lokalną społeczność:
https://forumsiemiona.pl/kontakt/ lub pisz bezpośrednio na email: AdminForumSiemiona@proton.me

Powszechny obowiązek obrony – podstawy prawne

Konstytucja RP stanowi, że obowiązkiem każdego obywatela jest obrona Ojczyzny (art. 85 ust. 1). Jednocześnie przewiduje, iż osoba, której przekonania religijne lub moralne nie pozwalają na odbycie służby wojskowej, może zostać zobowiązana do służby zastępczej – zgodnie z zasadami określonymi w ustawie (art. 85 ust. 3)

Ustrojodawca tym samym gwarantuje poszanowanie wolności sumienia osób podlegających obowiązkowi obrony. Fundamentalne znaczenie tego prawa potwierdził także Trybunał Konstytucyjny, wskazując w wyroku z 2003 r., że złożenie wniosku o służbę zastępczą jest wykonaniem prawa wyboru sposobu wypełnienia obowiązku obrony, a osoba, która zadeklarowała pacyfistyczne poglądy, nie może być przymuszana do służby wojskowej

Tym samym nikt nie może być zmuszony do działania wbrew swojemu sumieniu – byłoby to sprzeczne z gwarancjami praw człowieka (wolność myśli, sumienia i wyznania)

Podstawowe zasady powszechnego obowiązku wojskowego reguluje obecnie Ustawa z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Ustawa ta weszła w życie 23 kwietnia 2022 r., zastępując m.in. wcześniejszą ustawę o powszechnym obowiązku obrony z 1967 r.

Nowa ustawa kompleksowo normuje kwestie służby wojskowej, wprowadzając również zmiany dostosowane do aktualnych potrzeb obronnych. Co ważne, zasadnicza (obowiązkowa) służba wojskowa w czasie pokoju pozostaje formalnie zawieszona od 2009 r. – od tego czasu nie przeprowadza się obowiązkowego poboru do armii

W praktyce oznacza to, że obecnie nie są powoływani żołnierze do zasadniczej służby w trybie obowiązkowym, a po dokonaniu kwalifikacji wojskowej wszyscy poborowi są automatycznie przenoszeni do rezerwy pasywnej

Pomimo zawieszenia poboru, przepisy utrzymują jednak możliwość jego wznowienia w razie potrzeby (np. w sytuacji wojny lub mobilizacji powszechnej).

Ustawa o obronie Ojczyzny w miejsce dawnego poboru wprowadziła rozbudowany system służby ochotniczej. Istnieje m.in. instytucja tzw. dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej, która trwa do 12 miesięcy – jest to forma służby dla chętnych, będąca odpowiednikiem dawnej służby zasadniczej, lecz odbywana na wniosek ochotnika

Nadal funkcjonują także Wojska Obrony Terytorialnej oraz inne formy aktywnej rezerwy, do których można dołączać dobrowolnie. Dzięki tym rozwiązaniom Siły Zbrojne opierają się na żołnierzach zawodowych i ochotnikach, przy jednoczesnym utrzymaniu w ustawodawstwie ogólnego obowiązku obrony na wypadek zagrożenia państwa.

Kwalifikacja wojskowa i powoływanie do służby

Kwalifikacja wojskowa zastąpiła dawny pobór i jest coroczną, obowiązkową procedurą rejestracji oraz oceny zdolności do służby wojskowej obywateli (głównie mężczyzn). Jej celem jest ustalenie danych ewidencyjnych i stanu zdrowia poborowych, a w szczególności określenie kategorii zdolności do czynnej służby wojskowej.

Do kwalifikacji wojskowej zobowiązani są co roku mężczyźni, którzy kończą 19 lat, a także starsze roczniki mężczyzn nieposiadających jeszcze określonej kategorii (np. odroczonych z powodów zdrowotnych) oraz kobiety posiadające kwalifikacje przydatne wojsku (np. lekarze, absolwentki kierunków medycznych)

Wezwanie do stawienia się przed powiatową komisją lekarską doręcza właściwy wójt/burmistrz, a termin kwalifikacji określa coroczne rozporządzenie MON.

Podczas kwalifikacji wojskowej komisja lekarska przeprowadza badanie lekarskie i wydaje orzeczenie o kategorii zdolności do służby. Zgodnie z ustawą o obronie Ojczyzny obowiązują cztery kategorie: A – zdolny do służby, B – czasowo niezdolny (po upływie określonego czasu wymaga ponownej komisji), D – niezdolny do służby w czasie pokoju (ale potencjalnie zdolny w razie mobilizacji), E – trwale i całkowicie niezdolny do służby wojskowej

Osoby uznane za zdolne (kategoria A) lub zdolne ograniczenie (D) zostają przeznaczone do służby wojskowej – jednak obecnie, z uwagi na brak obowiązkowego poboru, nie są od razu wcielane do armii, lecz trafiają do rezerwy. Samo stawienie się na komisji kończy się wydaniem książeczki wojskowej ze wpisaną kategorią oraz uregulowaniem stosunku do służby (np. przeniesieniem do rezerwy).

Należy podkreślić, że powołanie do zasadniczej służby wojskowej w trybie obowiązkowym nastąpić może, dopiero gdy zostanie formalnie przywrócony pobór (np. na mocy decyzji władz państwowych w sytuacji zagrożenia). W czasie pokoju osoby z kategorią A zasadniczo nie podlegają przymusowemu wcieleniu. Dopiero w razie ogłoszenia mobilizacji lub wojny mogą zostać wezwane do odbycia służby czynnej. Ustawa przewiduje, że podstawowy czas trwania zasadniczej służby (gdyby została uruchomiona) wynosi maksymalnie 12 miesięcy, po czym żołnierz przenoszony jest do rezerwy aktywnej lub zawodowej

W okresie pokoju jedyną możliwością odbycia takiego szkolenia jest dobrowolne zgłoszenie się do służby.

W praktyce jednak istnieją inne formy obowiązku wojskowego nawet bez ogłoszenia poboru. Osoby przeniesione do rezerwy mogą być wzywane na obowiązkowe ćwiczenia wojskowe – jest to również forma czynnej służby wojskowej, o której mowa w ustawie

Zgodnie z art. 130 ust. 1 pkt 3 ustawy o obronie Ojczyzny, odbywanie ćwiczeń rezerwy stanowi element służby czynnej i jest obowiązkowe dla każdego obywatela w wieku poborowym (określonym w ustawie)

Dotyczy to potencjalnie milionów osób figurujących w rezerwie. Przykładowo, w ostatnich latach na krótkotrwałe ćwiczenia rezerwy wzywa się rocznie nawet ponad 200 tys. osób.

Takie ćwiczenia mogą trwać jednorazowo do 90 dni

W trakcie pierwszych ćwiczeń rezerwiści składają przysięgę wojskową, co również rodzi skutki prawne (złamanie roty przysięgi w warunkach służby mogłoby pociągać za sobą odpowiedzialność). Warto mieć świadomość, że choć nie ma służby zasadniczej w klasycznym rozumieniu, to obowiązek obrony jest wciąż egzekwowany poprzez kwalifikację i ćwiczenia rezerwistów, co wymaga poszanowania praw obywatelskich tych osób.

Odroczenia i zwolnienia z obowiązkowej służby

Polskie prawo przewiduje szereg sytuacji, w których obowiązek odbycia zasadniczej służby wojskowej ulega odroczeniu lub obywatel może zostać całkowicie zwolniony z tego obowiązku. Warunki te określa ustawa o obronie Ojczyzny oraz wydane do niej akty wykonawcze.

Odroczenie polega na czasowym przesunięciu terminu rozpoczęcia służby z przyczyn określonych prawem. Zgodnie z art. 158 ust. 1 ustawy, szef wojskowego centrum rekrutacji obowiązkowo udziela odroczenia na wniosek osoby podlegającej obowiązkowi służby w następujących przypadkach:

Kontynuowanie nauki – odroczenie przysługuje na czas pobierania nauki w szkole ponadpodstawowej (np. liceum) oraz w szkole wyższej (status studenta). Oznacza to, że uczniowie i studenci mogą odłożyć służbę do czasu ukończenia edukacji. Podobnie traktowane jest kształcenie w wyższych seminariach duchownych lub innych szkołach teologicznych – nauka w takich placówkach również daje prawo odroczenia. (Uwaga: przerwanie nauki usuwa podstawę odroczenia – np. skreślenie z listy studentów skutkuje utratą odroczenia i możliwością powołania do służby zasadniczej, jeżeli pobór byłby wznowiony)
Sprawowanie opieki nad rodziną – jeżeli dana osoba musi zapewnić bezpośrednią opiekę nad bliskim członkiem rodziny, wspólnie zamieszkałym, który nie ukończył 16 lat, jest całkowicie niezdolny do pracy i samodzielnej egzystencji lub ukończył 75 lat, a nie ma innego pełnoletniego krewnego bliższego lub równego stopnia mogącego tę opiekę sprawować, wtedy przysługuje odroczenie na czas trwania opieki. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy obywatel jest jedynym opiekunem dziecka (samotny rodzic) albo opiekuje się np. niepełnosprawnym małżonkiem, rodzicem czy dziadkiem. Również obowiązek opieki ustanowiony prawomocnym orzeczeniem sądu uprawnia do odroczenia służby na czas wypełniania tego obowiązku.
Pełnienie lub kandydowanie na ważne funkcje publiczne – osoby wybrane na posła (w tym do Parlamentu Europejskiego) lub senatora otrzymują odroczenie na czas trwania mandatu parlamentarnego. Podobnie kandydaci do Sejmu, Senatu lub PE uzyskują odroczenie od dnia ogłoszenia wyborów do dnia ogłoszenia wyników. Jest to zabezpieczenie ciągłości sprawowania funkcji publicznych przed ingerencją obowiązków wojskowych.
Wyjątkowe ważne sprawy osobiste lub rodzinne – ustawa zawiera klauzulę generalną, pozwalającą na odroczenie także w przypadku innych ważnych okoliczności życiowych, niewymienionych wyżej, które powodują trudną sytuację osobistą lub rodzinną poborowego. Przykładem może być ciężka choroba członka rodziny (choć niespełniająca kryteriów opieki z pkt 3), skrajnie trudna sytuacja materialna wymagająca osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa itp. – w takich wypadkach również można uzyskać odroczenie „do czasu ustania” tych okoliczności. Szczegółowe procedury udzielania odroczeń reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 sierpnia 2024 r. (w sprawie udzielania odroczeń obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej), określające wymagane dokumenty i tryb postępowania.

Całkowite zwolnienie z obowiązku służby wojskowej następuje przede wszystkim z przyczyn zdrowotnych. Osoby, które komisja lekarska uzna za trwale niezdolne do służby w jakichkolwiek warunkach (kategoria E), są wyłączone z obowiązku odbywania służby – ich nazwiska nie figurują w ewidencji poborowych zdolnych do czynnnej służby

Również kategoria D (niezdolny w czasie pokoju) oznacza, że poborowy nie zostanie powołany w trakcie pokoju; teoretycznie mógłby jednak podlegać mobilizacji w razie wojny, w zależności od decyzji władz.

Inne trwałe zwolnienia obejmują np. osoby, które już odbyły służbę w innym państwie (za zgodą MON) czy posiadające stopień oficerski otrzymany w ramach służby zawodowej – jednak są to rzadkie, indywidualne sytuacje. Z punktu widzenia większości obywateli najistotniejsze jest to, że po osiągnięciu określonego wieku obowiązek służby wygasa. Ustawa stanowi, że jeżeli osoba podlegająca poborowi nie została powołana do odbycia służby do końca roku kalendarzowego, w którym kończy 35. rok życia, to przenosi się ją do rezerwy pasywnej.

W praktyce więc odroczenia mogą „przetrzymać” poborowego do czasu, gdy przekroczy on granicę wieku – po 35. roku życia zasadniczo nie grozi już powołanie do zasadniczej służby (poza sytuacją wojny, gdzie górna granica wieku może być wyższa, np. 55-60 lat, zależnie od stopnia wojskowego).

Podsumowując, obowiązek służby wojskowej jest powszechny, ale przepisy przewidują wiele wyjątków, odroczeń i wyłączeń, które mają na celu godzenie tego obowiązku z prawami jednostki i szczególnymi okolicznościami życiowymi. Poniżej omówiono trzy szczególne kategorie osób, którym prawo zapewnia preferencyjne traktowanie lub odrębne procedury w kontekście służby wojskowej.

Studenci a obowiązkowa służba wojskowa

Status studenta szkoły wyższej wprost uprawnia do odroczenia obowiązku zasadniczej służby wojskowej. Jak wspomniano, art. 158 ust. 1 ustawy wymienia pobieranie nauki w szkole wyższej jako przesłankę obligatoryjnego odroczenia – na cały okres studiowania

Dotyczy to studiów pierwszego i drugiego stopnia, a także jednolitych magisterskich, doktoranckich itp., o ile student zachowuje ciągłość nauki. Również uczniowie szkół ponadpodstawowych (np. maturzyści w liceach, uczniowie techników) korzystają z odroczenia do ukończenia nauki

Dzięki temu młode osoby mogą najpierw zdobyć wykształcenie, a dopiero potem ewentualnie odbyć służbę.

W praktyce, w warunkach zawieszenia poboru, absolwenci kończący studia nie są kierowani do wojska po dyplomie, lecz pozostają w rezerwie. Gdyby jednak obowiązkowa służba została przywrócona, absolwent mógłby zostać powołany, o ile nie przekroczył jeszcze wieku 35 lat lub nie uzyskał innej podstawy zwolnienia. Należy pamiętać, że utrata statusu studenta (np. przerwanie nauki, skreślenie z listy studentów) powoduje cofnięcie odroczenia. Dawne przepisy stanowiły wręcz, że po skreśleniu z listy studentów odroczenie traci moc z końcem danego roku akademickiego, co otwierało drogę do natychmiastowego powołania do wojska

Obecna ustawa również przewiduje, że odroczenie trwa na czas pobierania nauki, więc zakończenie nauki lub przerwa w edukacji oznacza, iż odpadła podstawa odroczenia i delikwent znów podlega zasadom ogólnym.

Warto dodać, że wielu studentów korzysta obecnie z możliwości dobrowolnego szkolenia wojskowego w ramach programu Legii Akademickiej lub innych kursów uczelnianych – jest to jednak ich wybór, a nie obowiązek. Studia same w sobie chronią przed przymusowym wcieleniem do armii w czasie pokoju. Reasumując, student w Polsce nie podlega obowiązkowej służbie wojskowej w trakcie nauki, lecz musi stawić się na kwalifikacji wojskowej (zwykle w wieku 19 lat) celem uzyskania kategorii i odroczenia.

Rodzice i osoby posiadające dzieci

Polskie przepisy uwzględniają także sytuację osób wychowujących dzieci, w szczególności samotnych rodziców. Choć nie istnieje odrębna kategoria prawna zwolnienia z wojska z tytułu posiadania dzieci, to praktycznie realizuje się to poprzez przesłankę opieki nad członkiem rodziny. Jak wskazano, jeżeli obywatel jest jedyną osobą, która może zaopiekować się małoletnim dzieckiem (do 16 roku życia) mieszkającym z nim, wówczas przysługuje mu odroczenie służby na czas sprawowania opieki.

Typowym przypadkiem jest samotna matka lub samotny ojciec wychowujący dziecko – taka osoba nie może być zmuszona do odsunięcia się od opieki nad potomstwem w celu odbycia służby. Warunkiem jest brak innego pełnoletniego członka rodziny, który mógłby przejąć opiekę.

W rodzinach pełnych oznacza to, że jeśli ojciec podlega poborowi, ale matka dziecka jest obecna i zdolna zapewnić opiekę, samo posiadanie dziecka nie da automatycznego odroczenia. Jednak gdyby oboje rodzice podlegali wezwaniu jednocześnie (np. w razie wojny), z reguły odroczenie otrzyma jedno z nich, by zabezpieczyć opiekę nad dziećmi – praktyka i względy humanitarne nakazują, by nie powoływać jednocześnie obojga rodziców małoletnich dzieci.

Ponadto, jeśli dziecko lub inna osoba bliska wymaga szczególnej troski (np. jest ciężko chora lub niepełnosprawna), a obywatel odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu tej opieki, może to również podchodzić pod kategorię „ważnych spraw rodzinnych” uzasadniających odroczenie.

Ustawa daje organom pewną elastyczność, by nie rozbijać rodziny obowiązkami wojskowymi w sytuacjach, gdy rodzina tego nie udźwignie.

W praktyce obecnie mężczyźni posiadający dzieci nie są powoływani do czynnej służby (z uwagi na brak poboru), ale mogą otrzymywać karty powołania na krótkie ćwiczenia rezerwy. Tutaj również uwzględnia się sytuację rodzinną – wezwanie można odroczyć czy anulować, jeśli np. rezerwista jest samotnym ojcem niemowlęcia. Decyzje podejmują Wojskowe Centra Rekrutacji, uwzględniając przepisy o odroczeniach oraz ogólne zasady BHP służby. Matki małoletnich dzieci zasadniczo nie podlegają obowiązkowi służby (bo kobiety nie są objęte poborem z wyjątkiem pewnych specjalistycznych zawodów). Nawet kobiety posiadające przydatne kwalifikacje (np. lekarki, pielęgniarki) mogą na mocy osobnych przepisów odraczać stawiennictwo, jeśli ciąża lub macierzyństwo to uzasadnia – przepisy wykonawcze zwykle zwalniają kobiety ciężarne i w okresie karmienia z obowiązku kwalifikacji na dany rok.

Podsumowując, osoby wychowujące dzieci korzystają z istotnych ułatwień: samotny rodzic lub opiekun osoby niesamodzielnej nie zostanie zmuszony do odbycia służby (otrzyma odroczenie), zaś każdy przypadek posiadania dzieci jest traktowany przez organy wojskowe z uwzględnieniem dobra rodziny. W razie wątpliwości co do prawa do odroczenia, przysługuje normalny tryb odwoławczy od decyzji WCR (o czym niżej).

Obiekcja sumienia – odmowa służby z powodów religijnych lub pacyfistycznych

Polskie ustawodawstwo przewiduje instytucję służby zastępczej jako alternatywy dla osób, które z powodów sumienia odmawiają pełnienia służby z bronią. Zostało to ustanowione wprost w Konstytucji (art. 85 ust. 3) i uszczegółowione w Dziale XIX ustawy o obronie Ojczyzny.

Służba zastępcza polega na wykonywaniu prac o charakterze cywilnym na rzecz społeczeństwa i państwa – np. w obszarze ochrony środowiska, ochrony przeciwpożarowej, opieki zdrowotnej, pomocy społecznej, opieki nad osobami z niepełnosprawnością lub bezdomnymi, a także w administracji publicznej czy sądownictwie.

Jest to zatem praca niemająca związku z działaniami o charakterze wojskowym, pozwalająca wywiązać się z obowiązku obrony Ojczyzny w sposób zgodny z sumieniem danej osoby.

Ustawa przyjmuje model służby zastępczej całkowicie poza strukturami wojska, co realizuje postulat poszanowania przekonań religijnych i moralnych takich osób.

Procedura uzyskania służby zastępczej: Zgodnie z art. 571 ust. 1 ustawy, wniosek o skierowanie do służby zastępczej może złożyć osoba podlegająca kwalifikacji wojskowej, która została przeznaczona do odbycia obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej.

Taki wniosek składa się na piśmie, za pośrednictwem marszałka województwa, do właściwej komisji wojewódzkiej ds. służby zastępczej (organ ten decyduje o przyznaniu statusu objęcia służbą zastępczą). Termin na złożenie wniosku jest ograniczony – przepisy wymagają, by nastąpiło to niezwłocznie po otrzymaniu informacji o przeznaczeniu do służby zasadniczej (dawniej było to 14 dni od dnia komisji kwalifikacyjnej). Decyzja komisji wojewódzkiej również ma formę decyzji administracyjnej, od której przysługuje odwołanie do komisji przy Ministrze Obrony Narodowej lub skarga do sądu administracyjnego – choć szczegółowe uregulowania odwoławcze mogą wynikać z aktów wykonawczych uchwalonych do nowej ustawy.

W praktyce pojawił się jednak problem: ponieważ obecnie nikt nie jest kierowany do odbycia zasadniczej służby (pobór zawieszony), literalnie nikt nie spełnia warunku dopuszczającego złożenie wniosku o służbę zastępczą

Po kwalifikacji wojskowej wszyscy poborowi są od razu przenoszeni do rezerwy pasywnej (nie idą do wojska), więc nie następuje moment „przeznaczenia do odbycia obowiązkowej służby”, od którego uzależniono prawo złożenia wniosku

Taka luka prawna sprawia, że aktualnie w czasie pokoju procedura obiekcji sumienia jest czysto teoretyczna – nikt formalnie nie może wystąpić o służbę zastępczą, bo nikt nie jest powoływany do zasadniczej służby. Sytuacja ta była krytykowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich oraz ekspertów jako niespójna z duchem prawa

Jednocześnie jednak tysiące osób są wzywane na obowiązkowe ćwiczenia wojskowe, które również stanowią formę służby czynnej – dla osób o pacyfistycznych poglądach może to być równie nieakceptowalne jak zasadnicza służba, lecz ustawa nie daje im możliwości zamiany ćwiczeń wojskowych na służbę zastępczą. Innymi słowy, ktoś kto zgłasza obiekcję sumienia już po odbyciu kwalifikacji wojskowej (np. rezerwista z nagle uświadomionymi przekonaniami pacyfistycznymi) nie ma prostej ścieżki prawnej, by uchylić się od ćwiczeń – co ujawniło się w głośnym przypadku świadka Jehowy wezwanego na ćwiczenia rezerwy w 2023 r.

Ów rezerwista wystąpił do WCR o zamianę służby na zastępczą z uwagi na zmianę przekonań, lecz otrzymał odpowiedź odmowną i okazało się, że brak trybu odwoławczego od takiej decyzji (wezwania na ćwiczenia nie można było zaskarżyć).

Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że problem ma charakter systemowy i wymaga zmiany przepisów.

Ministerstwo Obrony sygnalizowało pod koniec 2023 r. wolę doprecyzowania ustawy, tak aby osoby, które już po przeniesieniu do rezerwy zgłaszają sprzeciw sumienia, miały możliwość odbycia służby zastępczej zamiast ćwiczeń wojskowych.

Pomimo tych praktycznych trudności, należy podkreślić, że polskie prawo zasadniczo gwarantuje prawo do odmowy służby z przyczyn sumienia, co jest zgodne ze standardami praw człowieka. Prawo do takiej odmowy wywodzi się z wolności sumienia i wyznania chronionej m.in. przez Europejską Konwencję Praw Człowieka – europejskie organy strzegące praw człowieka (np. ETPC) uznają je za element tej wolności

Uregulowania ustawy o obronie Ojczyzny (rozdział o służbie zastępczej) w pełni realizują konstytucyjny nakaz poszanowania przekonań moralnych i religijnych.

W praktyce w czasie pokoju konflikt ten jest ograniczony, gdyż nie ma poboru – jednak na wypadek jego przywrócenia system służby zastępczej jest przygotowany. Obywatel, który uzyska status służby zastępczej, kierowany jest do pracy w jednostce organizacyjnej wyznaczonej przez właściwego wojewodę (np. w szpitalu, domu pomocy społecznej czy straży pożarnej) na okres równoważny służbie wojskowej. Służba zastępcza trwa zwykle tyle co zasadnicza (kiedyś 18 miesięcy, obecnie prawdopodobnie analogicznie do nowych zasad służby zasadniczej) i jej odbycie oznacza pełne wykonanie obowiązku obrony Ojczyzny.

Konsekwencje uchylania się od obowiązku i środki odwoławcze

Sankcje za niestawiennictwo i unikanie służby

Obowiązki związane z kwalifikacją wojskową i służbą są egzekwowane przepisami prawnymi, w tym poprzez sankcje administracyjne i karne. Niestawienie się na wezwanie do kwalifikacji wojskowej bez uzasadnionej przyczyny stanowi wykroczenie, za które grozi kara finansowa. Zgodnie z ustawą o obronie Ojczyzny właściwy wójt, burmistrz lub prezydent miasta, działając z urzędu albo na wniosek komisji lekarskiej czy szefa WCR, może nałożyć na taką osobę grzywnę w celu przymuszenia stawiennictwa.

Grzywna ta może być ponawiana, a jej wysokość jednorazowo sięga nawet 5000 zł

Jeżeli ktoś uporczywie uchyla się od stawienia, wójt może również zarządzić przymusowe doprowadzenie przez Policję do komisji lekarskiej.

Poza sankcjami administracyjnymi, ustawa przewiduje odpowiedzialność karną za uchylanie się od obowiązków. Art. 681 pkt 1 ustawy o obronie Ojczyzny stanowi, iż karze ograniczenia wolności albo grzywny podlega osoba, która nie stawia się na kwalifikację wojskową lub odmawia poddania się badaniom lekarskim czy nie przedstawia wymaganych dokumentów.

Oznacza to, że uporczywe unikanie komisji może skutkować skierowaniem wniosku do sądu i orzeczeniem np. prac społecznych (ograniczenie wolności) lub grzywny przez sąd. W skrajnych przypadkach (np. w razie mobilizacji) bardziej surowe kary mogą wynikać z Kodeksu karnego – np. umyślne uchylanie się od obowiązku służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji lub w czasie wojny byłoby przestępstwem zagrożonym karą więzienia (nawet do kilku lat, w zależności od kwalifikacji czynu). W czasie pokoju jednak maksymalną sankcją karną za unikanie kwalifikacji jest co do zasady ograniczenie wolności lub grzywna, natomiast sankcją praktyczną – przymusowe doprowadzenie przed komisję. Warto wspomnieć, że osoba ukarana za niestawiennictwo może mieć także utrudniony dostęp do służby ochotniczej w przyszłości (wojsko może niechętnie przyjmować kogoś, kto wcześniej ignorował wezwania) choć nie jest to formalny zakaz zapisany w ustawie, a raczej konsekwencja braku uregulowanego stosunku do służby.

Również odmowa wykonania rozkazu powołania do służby czynnej (gdyby nastąpiła mobilizacja lub przywrócenie poboru) stanowiłaby przestępstwo dezercji lub odmowy wykonania rozkazu, podlegające odpowiedzialności karnej na podstawie Kodeksu karnego. Na obecnym etapie (brak poboru) kwestia ta sprowadza się głównie do sytuacji rezerwistów: jeśli osoba rezerwy otrzyma kartę powołania na ćwiczenia i bez usprawiedliwienia się nie stawi, także grozi jej grzywna i przymusowe doprowadzenie, a w razie dalszego uchylania się – odpowiedzialność karna analogicznie jak wyżej.

Podsumowując, lepiej nie ignorować wezwania od wojska. Organy administracyjne mogą stosować dość dotkliwe środki (grzywny finansowe, egzekucja administracyjna z majątku, doprowadzenie przez policję), a uporczywe unikanie obowiązku obrony jest traktowane jako poważne naruszenie prawa. Jednocześnie przepisy starają się dać obywatelowi szansę na podporządkowanie się bez natychmiastowego karania – zwykle najpierw wzywa się ponownie lub nakłada grzywnę mobilizującą, zanim sprawa trafi do sądu.

Dostępne środki odwoławcze i prawa osób powoływanych

Osoba poddana procedurom wojskowym (kwalifikacji, poborowi, ćwiczeniom) posiada określone prawa odwoławcze, dzięki którym może kwestionować niezgodne z prawem lub niezasadne decyzje organów wojskowych. Oto najważniejsze z nich:

Odwołanie od orzeczenia komisji lekarskiej: Orzeczenie o kategorii zdolności do służby wydane przez powiatową komisję lekarską ma charakter decyzji administracyjnej. Ustawodawca zapewnił możliwość jego zaskarżenia – przysługuje odwołanie do wojewódzkiej (okręgowej) komisji lekarskiej w terminie 14 dni od doręczenia orzeczenia. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem komisji, która wydała orzeczenie, a komisja II instancji ponownie bada stan zdrowia. Decyzja wojewódzkiej komisji jest ostateczna w administracyjnym toku instancji; niezadowolony poborowy może jeszcze złożyć skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego (WSA). Sąd administracyjny oceni, czy procedura i przepisy zostały właściwie zastosowane (np. czy skład komisji był prawidłowy, czy uwzględniono wszystkie zaświadczenia lekarskie itp.). W praktyce odwołania od kategorii wojskowej składają często osoby, które czują że ich stan zdrowia został błędnie oceniony (np. ktoś uważa, że jest niezdolny, a otrzymał kategorię A – lub odwrotnie). Prawo do odwołania gwarantuje, że kwalifikacja medyczna jest dwustopniowa, co zwiększa rzetelność oceny zdrowia poborowych.
Odwołanie od decyzji administracyjnych WCR: Wojskowe Centrum Rekrutacji (dawniej WKU) wydaje decyzje administracyjne m.in. w sprawach odroczenia służby. Jak każda decyzja, powinna ona zawierać pouczenie o trybie odwoławczym. Co do zasady strona niezadowolona z decyzji szefa WCR (np. odmawiającej odroczenia lub nieuznającej danej przesłanki) może wnieść od niej odwołanie do organu wyższego stopnia. Organem tym jest zazwyczaj Szef Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji lub inna jednostka wyznaczona przez MON. Od decyzji wydanej w II instancji przysługuje skarga do sądu administracyjnego. Procedura ta wynika z Kodeksu postępowania administracyjnego – sama ustawa o obronie Ojczyzny odsyła w takich sprawach do KPA. Przykładowo, jeśli WCR odmówi odroczenia, bo uzna że nie spełniamy przesłanek, możemy się odwołać, przedstawiając dodatkowe argumenty czy dokumenty do organu wyższego. Dopiero prawomocna (ostateczna) decyzja administracyjna wiąże obywatela; do tego czasu wykonanie obowiązku (np. powołania) ulega wstrzymaniu.
Odwołanie w sprawie służby zastępczej: Wnioski o służbę zastępczą rozpatrują komisje wojewódzkie. Jeżeli komisja odmówi skierowania do służby zastępczej (uznając np., że motywacje nie są wystarczające), decyzja taka również podlega zaskarżeniu. Ustawa z 2003 r. o służbie zastępczej (uchylona w 2022) przewidywała odwołanie do Komisji do Spraw Służby Zastępczej przy MON. Aktualna ustawa prawdopodobnie zachowała dwuinstancyjność – w praktyce osoba, której odmówiono prawa do służby zastępczej, mogłaby odwołać się do organu centralnego albo od razu złożyć skargę do WSA, powołując się na naruszenie konstytucyjnego prawa (art. 85 ust. 3). Wspomniany wcześniej przypadek świadka Jehowy pokazał lukę – wezwanie na ćwiczenia nie miało formy decyzji administracyjnej, więc nie było możliwości odwołania. RPO postulował, by rozszerzyć dostępność kontroli sądowej nad takimi czynnościami, jako że dotyczą one praw i wolności obywatelskich. Możliwe, że przyszłe nowelizacje to uwzględnią.
Inne uprawnienia: Każda osoba wezwana do wojska ma prawo do uzyskania informacji o swoich prawach i obowiązkach. WCR czy komisje lekarskie powinny pouczyć o trybie odwołania, terminach, możliwości zgłaszania uwag lub wniosków (np. o badanie specjalistyczne). Obywatel ma prawo przedstawiać komisji swoje zaświadczenia lekarskie, dokumenty potwierdzające okoliczności (np. akt urodzenia dziecka, by wykazać prawo do odroczenia z tytułu opieki). W toku kwalifikacji można również zgłaszać chęć odbycia służby ochotniczej – ustawa przewiduje, że ochotnik może podczas kwalifikacji złożyć wniosek o powołanie do dobrowolnej służby zasadniczej. Ponadto osoby wezwane na kwalifikację mają prawo do zwrotu kosztów dojazdu oraz rekompensaty za utracone zarobki, jeśli musiały np. wziąć wolne w pracy na czas stawiennictwa. Są to drobne gwarancje socjalne, ale istotne z punktu widzenia ochrony praw.

Podsumowaując

Podsumowując, system prawny stara się zachować równowagę między obowiązkiem obywatelskim a ochroną praw jednostki. Obowiązkowa służba wojskowa w Polsce, choć obecnie nie jest realizowana w formie powszechnego poboru, została uregulowana z uwzględnieniem mechanizmów kontrolnych i wyjątków. Studenci mogą bez przeszkód kontynuować edukację, rodzice nie muszą porzucać dzieci dzięki instytucji odroczenia opiekuńczego, a pacyfiści mają zagwarantowaną alternatywę w postaci służby cywilnej. W razie naruszenia tych uprawnień lub błędnych decyzji władz wojskowych, dostępne są procedury odwoławcze – odwołania administracyjne i skargi sądowe – co zapewnia kontrolę zgodności działania administracji z prawem. Dzięki temu obecne przepisy dotyczące obowiązkowej służby wojskowej zasadniczo pozostają w zgodzie z wymogami praw człowieka, przyznając każdemu środki ochrony swoich praw i uwzględniając szczególne sytuacje życiowe obywateli.

Źródła prawne: Ustawa z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz.U. 2022 poz. 655 ze zm.) – m.in. art. 59, art. 60, art. 85, art. 130, art. 158, art. 571, art. 681; Konstytucja RP (art. 85); Rozporządzenie RM z 28.08.2024 w sprawie udzielania odroczeń…; oraz informacje RPO, serwisy prawnicze i źródła prasowe dotyczące kwalifikacji wojskowej 2025. Wszystkie powyższe informacje poparte są odwołaniami do tych aktów prawnych lub ich omówień w cytowanych źródłach.

Bibliografia:

Obowiązkowa służba wojskowa w Polsce – Jak jej uniknąć? 2025